programmatoelichting Utopia Orchestra o.l.v. Teodor Currentzis
Lees hier de programmatoelichting voor Utopia Orchestra o.l.v. Teodor Currentzis: Wagner’s Ring Without Words op vr 7 nov 25
-
uitvoerenden
Utopia Orchestra
Teodor Currentzis dirigent -
programma
Richard Wagner (1813-1883)
Der Ring ohne Worte – orkestsuite uit de operacyclus Der Ring des Nibelungen
samengesteld door Lorin Maazel in 1987
I. Das Rheingold
II. Die Walküre
III. Siegfried
IV. Götterdämmerung
Goden, draken, helden, vervloeking verraad, opoffering en wat al dies meer zij: de Ring-cyclus van Richard Wagner is een epische opera-achtbaan waar de luisteraar doorgaans een paar dagen mee zoet is. Het Utopia Orchestra speelt een instrumentale versie van het werk, waarin de muziek voor zichzelf spreekt. Zo is de muziek een stuk beknopter, maar niet minder meeslepend.
Richard Wagners vierdelige operacyclus Der Ring des Nibelungen is een van de hoogtepunten van het romantische operarepertoire. Alles aan Der Ring is groot: er is een enorm orkest nodig om het uit te voeren, er moesten nieuwe instrumenten uitgevonden worden en Wagner liet zelfs een speciaal operatheater bouwen om dit werk goed tot zijn recht te laten. De opera vertelt een episch mythologisch verhaal dat begint bij het ontstaan van de wereld en eindigt in de vernietiging van een godenrijk. Wagner werkt ruim 25 jaar aan Der Ring en het resultaat duurt meer dan 15 uur (oorspronkelijk verdeeld over vier dagen).
Niet iedereen is onder de indruk van Wagners groots opgezette werk. Collega-componist Giacomo Rossini, nooit vies van een plaagstootje, zegt over Wagners muziek: “Meneer Wagner heeft goede momenten, maar verschrikkelijke kwartieren.” En inderdaad, vijftien uur is een flinke zit. Daarom ontstaat in de jaren zestig het idee om de cyclus terug te brengen naar één symfonisch werk. Want typerend voor het werk van Wagner is dat het verhaal niet alleen in tekst, maar ook in de muziek wordt verteld. Verschillende personages hebben hun eigen muzikale thema – het zogenaamde leidmotief – die zich ontwikkelen door het werk heen. Als je dus alle gesproken tekst uit het werk haalt, blijft de ontwikkeling van de personages en het verhaal nog steeds hoorbaar in de muziek. Het symfonieorkest de Berliner Philharmoniker vraagt de Amerikaanse dirigent Lorin Maazel de gigantische taak op zich te nemen om de hele Ring-cyclus terug te brengen tot ongeveer een uur. In 1987 wordt dit project werkelijkheid.
Mythische soap
Het verhaal van de Ring-cyclus is gebaseerd op en 13de-eeuws heldenepos en is op z’n zachtst gezegd een mythische soap, vol plotwendingen en cliffhangers. Daarom volgt nu een heel beknopte – en onvolledige – samenvatting. De cyclus begint met een vooravond, die dient als proloog: Das Rheingold (het Rijngoud). Je hoort hoe er een wereld gecreëerd wordt, met de Rijn als levensader. Op de bodem van de Rijn bewaken drie Rijndochters het Rijngoud. De dwerg Alberich hoort van de Rijndochters dat wie de liefde afzweert en het goud omsmeedt tot een ring, de wereld zal overheersen. Hij zweert de liefde af en gaat er met het goud vandoor. Door de macht van de ring kan hij een waar schrikbewind voeren over de andere dwergen. Maar de oppergod Wotan en de vuurgod Loge dalen af naar zijn rijk om de ring te stelen: Wotans schoonzus Freia is namelijk ontvoerd door de twee reuzen Fafner en Fasolt, omdat Wotan ze niet op tijd betaald had. Alberich vervloekt de ring. Als de reuzen het goud overhandigt krijgen, treedt de vloek in werking: ze krijgen ruzie over de buit en Fafner slaat Fasolt dood.
In Die Walküre maken we een sprong in de tijd. Wotan heeft al meerdere kinderen heeft gekregen, waaronder de van elkaar gescheiden tweeling Siegmund en Sieglinde. Sieglinde is uitgehuwelijkt aan bendeleider Hunding, maar door een speling van het lot arriveert Siegmund bij Hundings huis. Daar staat een boom met daarin een magisch zwaard, Nothung. Alleen Siegmund weet dit eruit te trekken en samen met Sieglinde vlucht hij. Hunding zit ze op de hielen en daagt Siegmund uit voor een duel. Wotan staat – onder druk van zijn vrouw Fricka – aan de kant van Hunding en stuurt zijn andere dochter Brünnhilde om Hunding bij te staan. Brünnhilde is een Walkure, een hemelse strijdgodin. Brünnhilde ziet hoe groot de liefde tussen Siegmund en Sieglinde is en helpt Siegmund. Wotan grijpt woest in en vernietigt het zwaard, waardoor Siegmund wordt verslagen en Brünnhilde en Sieglinde moeten vluchten. Wotan verbant Brünnhilde uit het godenrijk en legt haar te slapen in een vlammenzee. In de tussentijd is Sieglinde zwanger: haar zoon Siegfried zal de enige zijn die het zwaard Nothung kan herstellen.
De muziek uit dit deel, en dan in het bijzonder de Walkurenrit, is wellicht het bekendste van de hele cyclus. Het is onder meer gebruikt in de iconische film Apocalypse Now.
Het derde deel van de cyclus heet Siegfried en gaat – het zal niemand verbazen – over Siegfried. Sieglinde is bij de bevalling overleden en Siegfried wordt opgevoed door de dwerg Mime. Mime probeert al tijden om Nothung weer aaneen te smeden, want hij wil de schat van de Nibelungen stelen en deze wordt bewaakt door de draak Fafner. Mime krijgt het zwaard maar niet bijeen, maar Siegfried lukt dit natuurlijk wel. Samen gaan ze naar het hol van Fafner en Siegfried weet hem te verslaan en bemachtigt de ring. Hij krijgt te horen dat Brünnhilde slaapt op de Walkurenrots en trekt daarnaartoe. Hij verslaat Wotan die hem probeert tegen te houden, stapt in de vlammenzee en kust haar wakker. Hiermee verliest ze haar onsterfelijkheid en hoort niet meer bij het godenrijk.
We zijn er bijna. Siegfried heeft Brünnhilde de ring gegeven als liefdesgeschenk en nu wordt zij niet alleen door haar vader Wotan en de overige Walkuren achternagezeten, maar ook door Hagen, de zoon van Alberich. Hagen geeft Siegfried een toverdrank waardoor hij zijn liefde voor Brünnhilde vergeet en verliefd wordt op Gutrune. Brünnhilde wordt door Siegfried uitgehuwelijkt aan Gutrunes broer, de koning Gunther. Gunther neemt Brünnhilde de ring af en geeft deze aan Siegfried. Tijdens de dubbele bruiloft die volgt – Siegfried gaat met Gutrune trouwen en Brünnhilde met Gunther - ziet Brünnhilde de ring aan Siegfrieds vinger. Brünnhilde smeedt een samenzwering met Hagen, die Siegfried op een onbewaakt moment doodt. Hij wordt op de brandstapel gelegd, maar dan stapt Brünnhilde ook op de brandstapel en wordt de vloek van de ring ongedaan gemaakt. Dit leidt tot een enorme natuuruitbarsting en het doek valt voor de goden. Door de opoffering van Brünnhilde uit liefde voor Siegfried is de mens nu aan zichzelf overgeleverd, maar kan hij ook gaan bouwen aan een nieuwe wereld.
Hopelijk geeft deze samenvatting enige houvast, maar het is volledig begrijpelijk als het jullie begint te duizelen. In dat geval: laat de muziek haar werk doen. Ook al weet je niet exáct wat er allemaal in het verhaal gebeurt, de muziek alleen al is meeslepend en magisch.
over de musici
Utopia Orchestra
Het Utopia Orchestra is in 2022 opgericht door Teodor Currentzis en bestaat uit ruim 100 musici uit 30 verschillende landen. Het orkest beschrijft zichzelf als een creatieve gemeenschap met musici uit alle windhoeken met een gedeelde muzikale ideologie. Hun standplaats is Berlijn, waar zij in het Funkhaus (de voormalige radiostudio van de DDR) repeteren en opnames maken.
Teodor Currentzis
De Griekse dirigent en acteur Teodor Currentzis studeert eerst viool en compositie in Athene, om vervolgens directie te studeren in Sint-Petersburg. Hij wordt chef-dirigent in Novosibirsk en later muziekdirecteur in Perm en dirigeert vervolgens bij prestigieuze orkesten als het Wiener Philharmoniker en het Concertgebouworkest. Hij werkt mee aan talloze internationale projecten en valt op door zijn rockster-achtige verschijning. Ook is Currentzis oprichter van het musicAeterna Orchestra en het Utopia Orchestra.
